Sowo wstpne o uwarunkowaniach ustrojowych, gospodarczych, politycznych i wsplnotowych wynagrodzenia za prac

Niniejsza ksika stanowi efekt dyskusji i wczeniej przygotowanych tekstw na konferencj (w ramach cyklicznie organizowanych przez Wydzia Prawa Uniwersytetu w Biaymstoku Podlaskich Seminariw Prawa Pracy), ktra odbya si w dniach 26?27 maja 2008 r. w Gonidzu. Tematem konferencji tej staa si problematyka wynagrodzenia za prac, stanowica stay przedmiot zainteresowania nauki prawa pracy, a jednoczenie znajdujca szczeglnie wany praktycznie wyraz w orzecznictwie sdowym, w tym zwaszcza w orzecznictwie Sdu Najwyszego.
W wynagrodzeniu za prac i sposobach jego regulacji prawnej czy te ? mwic inaczej ? w instytucji (prawnej) wynagrodzenia za prac wystpuj pewne stae, utrwalone w rozwoju historycznym elementy i zwizane z nimi problemy dogmatyczne oraz teoretyczne, i to takie, ktre czsto maj charakter ponadustrojowy. Niezalenie wszake od tego nowe czasy przynosz ? co skdind jest oczywiste ? rnego rodzaju zmiany w unormowaniach prawnych instytucji wynagrodzenia za prac oraz w praktyce jej funkcjonowania, co z kolei jest rdem nowych wtpliwoci i nowych pyta oraz koniecznoci udzielania na nie odpowiedzi. Potrzeba udzielania odpowiedzi wanie na te nowe pytania i towarzyszce im rnego rodzaju wyzwania badawcze i intelektualne sprawiy, e zasadniczym celem zaproponowanych przez organizatorw poszczeglnych opracowa i przyjtym przez ich autorw stao si skupienie uwagi na tym, co przynosi w zakresie prawnej problematyki wynagrodzenia za prac nowa rzeczywisto ustrojowa, gospodarcza i polityczna, zasadniczo z pominiciem tematyki znanej i dobrze ju opracowanej. Std te niniejsza ksika nie przedstawia caoci prawnej problematyki wynagrodzenia za prac i nie ma charakteru opracowania podrcznikowego ani te nie stanowi typowej monografii naukowej. Jej gwnym zadaniem jest natomiast zwrcenie uwagi na problemy do tej pory w ogle niedostrzegane lub sabo dotd opracowane, a jednoczenie ma ona zachci do ponownego podjcia szerokiej dyskusji na temat istoty wynagrodzenia za prac w warunkach spoecznej gospodarki rynkowej i demokracji oraz fundamentalnych zagadnie teoretycznych i praktycznych, jakie si z tym wi.
rdem nowoci w sposobach prawnej regulacji wynagrodzenia za prac, a w konsekwencji take i w praktyce, ktra si na jej podstawie formuje, z jednej strony s oglne przemiany naszego kapitalistycznego systemu gospodarowania, w tym take te, ktre stanowi nastpstwo procesw polegajcych na globalizacji i europeizacji gospodarki, a z drugiej strony ? take to, e system ten w naszym kraju zacz si na nowo ksztatowa dopiero po 1989 r., bo to midzy innymi oznaczao, e zmiany wprowadzane do instytucji wynagrodzenia za prac ? zwaszcza w pocztkowej fazie dokonywanych przemian ? musiay by z natury rzeczy istotniejsze i gbsze ni na przykad w krajach Europy Zachodniej. Innymi sowy, powodem ich wprowadzenia byy koniecznoci i uwarunkowania wynikajce z wychodzenia przez nasz kraj z systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej i budowania spoecznej gospodarki rynkowej.
W aspekcie sposobw normowania wynagrodzenia za prac szczeglnie istotne znaczenie miaa reforma instytucji ukadw zbiorowych pracy w 1994 r., z ktr wizao si przekonanie, e to one wanie ? jako autentyczny wyraz woli strony pracodawczej i pracowniczej ? bd stanowiy zasadniczy instrument ksztatowania pac w naszej gospodarce. Zaoenie to zostao zrealizowane tylko czciowo, na co midzy innymi zoyo si to, e doszyo do rozproszenia naszych podmiotw gospodarczych, organizacjen pracodawcw nie stay si organizacjami masowymi, a ponadto ruch zwizkowy pozosta organizacyjnie, ideologicznie i politycznie ruchem rozproszonym (rozbitym) i stopniowo coraz bardziej sabncym. W tych warunkach trudno byo oczekiwa, e nasz system gospodarczy bdzie ksztatowany w praktyce w myl zasad spoecznej gospodarki rynkowej, ktre ? z jednej strony ? zakadaj, e zasadniczym regulatorem stosunkw gospodarczych jest rynek, ale jednoczenie ? z drugiej strony ? przyjmuj, e ?ekscesy? swobodnie dziaajcych mechanizmw rynkowych bd spoecznie kontrolowane i ograniczane midzy innymi ? i gwnie ? poprzez umoliwienie dialogu midzy partnerami spoecznymi, w tym zwaszczaprzez umoliwienie prowadzenia przez nich negocjacji w sprawach pa- Sowo wstpne o uwarunkowaniach ustrojowych, gospodarczych, politycznych i pacowych i popieranie zawierania przez nich ukadw zbiorowych pracy. Niewiele w tym wzgldzie w praktyce zmienio wprowadzenie do naszej Konstytucji (z 1997 r.) zasady spoecznej gospodarki rynkowej (art. 20), cho nadania tej zasadzie charakteru normy ustrojowej nie naley nie docenia. Zasada ta, jak rwnie regulacja ustanowiona w art. 59 Konstytucji RP, stanowi bowiem mocn podstaw do przeciwstawiania si obserwowanej u nas w praktyce ucieczce pracodawcw od regulowania wynagrodze pracowniczych w ukadach zbiorowych pracy i okrelaniu ich jednostronnie w regulaminach wynagrodze czy te rozstrzyganiu o nich wycznie w zawieranych umowach o prac, co przywodzi na myl wczesne lata kapitalizmu, o ktrym trudno powiedzie, e jako system gospodarki rynkowej zawiera take elementy spoeczne (tak jak si je wspczenie pojmuje). Pace w gospodarce nie powinny by poddane centralnemu planowaniu i centralnej reglamentacji, tak jak byo to w gospodarce nakazowo-rozdzielczej, zwaszcza w jej stalinowskiej wersji, jednak nie powinny by rwnie w caoci pozostawione wolnej grze rynkowej, gdzie wynagrodzenie jest narzucane pracownikowi przez pracodawc, stanowic cen za oddawan si robocz i jeden z rodzajw kosztw wytwarzania, ktra to cena w oglnoci zaley od dziaania prawa popytu (zapotrzebowania na si robocz) i poday (liczby i kwalifikacji osb zatrudnionych oraz ubiegajcych si o zatrudnienie).
Zaleno midzy istniejcym systemem gospodarowania a sposobami wynagradzania pracownikw jest oczywista, co ? mwic inaczej ? oznacza, e ksztat instytucji wynagrodzenia za prac uwarunkowany jest przez istniejce mechanizmy gospodarowania, przy czym jednoczenie instytucja ta cz tych mechanizmw sama tworzy. Zwizki midzy gospodarowaniem a sposobami regulowania wynagrodzenia za prac uwidoczniaj midzy innymi rozwaania, w ktrych mowa jest o jego funkcjach, zwaszcza tzw. funkcji bodcowej, ale take funkcji alimentacyjnej. Nowy system gospodarowania po 1989 r. sprawi, e w zmieniony sposb regulowane s w tym systemie wynagrodzenia za prac. Kierunek zmian w tym zakresie do pewnego stopnia potwierdzony zosta ? a w pewnej mierze rwnie zaprogramowany na przyszo ? w Konstytucji RP, co prowadzi do wniosku, e instytucja wynagrodzenia za prac w obecnym jej ksztacie w zasadniczy sposb zdeterminowana jest przez istniejcy u nas system gospodarowania, a take przez rozwizania ustrojowe. Wrd tych ostatnich szczeglne znaczenie miay i maj nie tylko wspomniane ju oglne unormowania konstytucyjne dotyczce mechanizmw spoecznej gospodarki rynkowej, ale take konkretniejsze jej rozstrzygnicia, zwaszcza takie jak to, ktre dotyczy wynagrodzenia minimalnego (w myl art. 65 ust. 4 Konstytucji RP minimaln wysoko wynagrodzenia za prac lub sposb ustalania tej wysokoci okrela ustawa), skutkiem ktrego byo uchwalenie w 2002 r. ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za prac.
Sposb uksztatowania mechanizmw wynagradzania za prac jest oczywicie zdeterminowany przez polityk i politykw. W warunkach, w ktrych gospodarka poddana jest mechanizmom rynkowym, nawet jeeli jest to spoeczna gospodarka rynkowa, z natury rzeczy wpyw polityki i politykw na t gospodark, a tym samym i na pace, ktre w niej funkcjonuj, jest w zasadniczy sposb ograniczony. Inaczej sprawa ma si natomiast tam, gdzie rodki przeznaczane na wynagrodzenie za prac dystrybuowane s poprzez budet, a wic z wynagrodzeniem pracownikw sfery publicznej. W tym obszarze politycy maj zdecydowanie wicej do powiedzenia, nie powinni jednake mie niczym nieskrpowanej swobody w decydowaniu o poziomie i warunkach wynagradzania pracownikw zatrudnionych w sferze publicznej w ogle oraz o wynagrodzeniach poszczeglnych ich grup. Ograniczenia w tym obszarze ? co najmniej w sensie formalnym ? wynikaj midzy innymi z oglnych zaoe, na jakich oparty jest system polityczny naszego pastwa, czyli ? mwic inaczej ? nasza demokracja. Ujmujc rzecz skrtowo, mona powiedzie na tej podstawie, e demokracja w istotny sposb warunkuje ksztat instytucji wynagrodzenia za prac, czy ? ujmujc rzecz inaczej ? prawa wynagrodzenia za prac oraz praktyk jego stosowania i przestrzegania. Wynika to midzy innymi z przyjtej w naszej Konstytucji zasady podziau wadz jako zasady pastwa demokratycznego (demokracji). Jedn z trzech wadz ? obok wadzy ustawodawczej i wykonawczej ? jest wadza sdownicza (art. 10 Konstytucji RP), ktra jest wadz odrbn i niezalen od innych wadz (art. 173 Konstytucji RP). Jednoczenie, majc to na wzgldzie, w art. 178 ust. 2 Konstytucji RP postanowiono, e sdziom zapewnia si warunki pracy i wynagrodzenia odpowiadajce godnoci urzdu oraz zakresowi ich obowizkw. Skdind w ostatnim okresie przepis ten sta si podstaw krytyki ustawowych, obowizujcych zasad wynagradzania sdziw i uzasadnieniem dla wysuwanych przez nich okrelonych roszcze pacowych. Istnieje oczywisty zwizek midzy prawidowym (stopniem prawidowoci) funkcjonowaniem organw i urzdw publicznych a sposobami wynagradzania pracownikw zatrudnionych w sferze publicznej, a zwaszcza wysokoci otrzymywanego przez nich wynagrodzenia. Wymogiem demokracji (warunkiem prawidowego jej funkcjonowania) jest za prawidowe wykonywanie pracy przez pracownikw zatrudnionych w aparacie publicznym, co oznacza, e nie tylko od przyjtych mechanizmw demokracji zaley sposb i rozmiar wynagradzania pracownikw aparatu publicznego, ale zaleno ta ma take niejako charakter odwrotny, w tym znaczeniu, e od uksztatowania pac tych pracownikw zaley sprawno demokracji i jej losy.
W oglnoci mona postawi tez, e w ostatnich latach regulacje wynagrodze pracownikw sektora publicznego wykazuj spor zmienno i pewn przypadkowo, a jednoczenie w zbyt duym stopniu stanowi nastpstwo nie tyle prawidowo rozpoznanych i ocenionych potrzeb, pomiaru ciaru i zakresu wykonywanych obowizkw i zada, ile okrelonego ukadu si politycznych w Sejmie i politycznych rachub wyborczych. Std te nie wydaje si przesadny postulat wikszego uniezalenienia wynagrodze pracownikw aparatu publicznego i poszczeglnych ich grup od biecej gry politycznej, czemu w pewnej mierze moe suy podtrzymywanie i oywianie idei, w myl ktrej take wynagrodzenia pracownikw sfery publicznej mog by przedmiotem negocjacji partnerw spoecznych i zawieranych przez nich ukadw zbiorowych pracy. Wynagrodzenia pracownikw aparatu publicznego wymagaj te nowej refleksji teoretycznej i pogbionej dyskusji naukowej, ktrej brakuje od lat i ktra jest tym bardziej niezbdna, e w ostatnim okresie w istocie mamy do czynienia z now rzeczywistoci, wyznaczon przez nowe mechanizmy demokracji, tylko z trudem dajcej si wtoczy w schematy i przyzwyczajenia znane z przeszoci.
Kierunki, rodzaje i zakres zmian wprowadzanych w ostatnich latach w przepisach normujcych wynagrodzenie za prac zdeterminowane (uwarunkowane) zostay nie tylko przez przyjte w Konstytucji RP rozwizania ustrojowe, ksztat i charakter nowych stosunkw gospodarczych oraz czynniki o charakterze politycznym (polityczny ksztat ustroju pastwa, zmieniajcy si realny ukad si politycznych), ale w duej mierze wyznaczone zostay take przez prawo wsplnotowe i potrzeb jego implementacji po wejciu Polski do Unii Europejskiej. Wprawdzie w myl art. 137 ust. 5 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk w drodze wydawania dyrektyw wsplnotowych nie mona regulowa wynagrodze pracownikw, jednak nie oznacza to, e problematyka wynagrodzenia za prac w caoci znajduje si poza zakresem zainteresowania i regulacji prawnych Wsplnoty Europejskiej (Unii Europejskiej), czego dowodem ? obok art. 141 TWE, zobowizujcego do stosowania zasady jednakowego wynagrodzenia mczyzn i kobiet za tak sam prac lub prac tej samej wartoci ? s liczne orzeczenia Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci rozwaajcego kwestie prawne dotyczce rnych aspektw wynagrodzenia za prac. Rol swoistego wehikuu, za porednictwem ktrego do naszego systemu prawa pracy dociera wsplnotowa ideologia i wsplnotowy punkt widzenia na wynagrodzenie za prac, speniaj przede wszystkim te unormowania wsplnotowe, ktre dotycz zakazu dyskryminacji ? i to nie tylko z uwagi na pe ? a take regulacje odnoszce si do problematyki ochrony wynagrodzenia za prac w razie niewypacalnoci pracodawcy. Niewtpliwie oznacza to wprowadzenie nowej jakoci do regulacji wynagrodzenia za prac oraz pojawienie si nowych zagadnie i potrzeby nowego podejcia do teoretycznej, dogmatycznej i praktycznej problematyki z tego zakresu oraz do sposobw jej badania.
Oglnie o ustrojowych, gospodarczych, politycznych i wsplnotowych uwarunkowaniach wystpujcych w naszej wspczesnej rzeczywistoci mona orzec, e s one nowe, podobnie jak nowymi s zmiany ju wprowadzone i wprowadzane w dalszym cigu do regulacji prawa wynagrodzenia za prac pod wpywem tych uwarunkowa. Wikszo opracowa zamieszczonych w niniejszej ksice uwzgldnia ? w rnym zakresie i z rnym nasileniem ? te wanie uwarunkowania i wynikajce z nich modyfikacje naszego prawa wynagrodzenia za prac. Usprawiedliwia to w dostatecznym ? jak sdz ? stopniu nadanie ksice tytuu: ?Wynagrodzenie za prac w warunkach spoecznej gospodarki rynkowej i demokracji?, jakkolwiek nie wszystkie zamieszczone w niej opracowania odnosz si do spoecznej gospodarki rynkowej (mam na myli tekst o formach, systemach i wysokoci wynagrodzenia za prac w wietle ustawodawstwa Biaorusi), a cz z nich zawiera rozwaania nad tymi aspektami problematyki wynagrodzenia za prac, ktre s niejako ?neutralne? z punktu widzenia funkcjonowania spoecznej gospodarki rynkowej i demokracji, bo mog by praktykowane w rnych systemach i rnych okolicznociach (dotyczy to w szczeglnoci opracowa traktujcych o wynagrodzeniu chorobowym, bo moe by ono wprowadzane niezalenie od tego, czy gospodarka jest spoeczn gospodark rynkow, a system polityczny jest systemem demokratycznym).

Walerian Sanetra

Spis treci: